Çevresel sinir sistemi, periferik sinir sistemi olarak ta bilinen sinir sistemidir. beyin ve omurilikle diğer organlar arasındaki bağlantıyı sağlayan sinirler ve gangliyonlardan meydana gelir. Sinirlerin 12 çifti beyinden çıkar, 31 çifti de omurilikten çıkar. Kafatası ile omur sinirlerinin yapısı hücre gövdesi, dentrit ile aksondan meydana gelir. Hücre gövdesi de beyin ve omurilik etrafında kümelenir ve gangliyonları meydana getirir. Somatik ve otonom sinir sistemi olarak iki kısımdan oluşur.
Çevresel sinir sisteminin beyin sinirleri
Beynin farklı alanlarından 12 çift sinir çıkmaktadır. Sinirler baş bölgesindeki kasları, bezleri ve duyu organlarını sinirsel bakımdan kontrol eder. Balık ve kurbağa dışında tüm omurgalılarda beyinden çıkan sinirler 12 çifttir. Bu sinirlerin en önemli olanı nervus vagustur. Otonom sinir sisteminin bir bölümünü oluşturan nervus vagus sinir çifti, göğüs ve karın bölgesinde yukarıdaki organlara sinirsel bağlantılar yapmaktadır. Bir yandan kalp çizgili kaslarının çalışmasını yavaşlatır, diğer yandan düz kasların çalışmasını hızlandırır.
Çevresel sinir sisteminin omurilik sinirleri
Omuriliğin arka kök ve ön kök denilen bölgelerinden 31 çift sinir çıkmaktadır. Ön kök bölgesinden çıkan sinirlerin hasar görmesi, tahrip olması durumunda, sinirlerin beslediği alanda felç oluşması söz konusudur. Arka kökten çıkan sinirlerdeki hasar felce neden olmaz. Ancak duyu organlarının görevini yapması engellenir. İnsanlarda en büyük ve en uzun sinir lifi omurilikten bacaklara kadar uzanana siyatik siniridir. Omurilikten çıkan sinirler refleks yaylarını meydan getirirler. Organizmanın hızlı tepkileri bu reflekslerle oluşturulur. Bu kalıtsal refleks olarak tanımlanır. Şartlı refleks birden çok duyu organının oluşturduğu tepki davranışıdır. Yani limona karşı tat alma duyuları ve gözün oluşturduğu tepkiyle sindirim sisteminin uyarılması gibi.
Çevresel sinir sisteminin bölümleri
Otonom sinir sistemi: Çevresel sinir sistemindeki bu kısım istemsiz hareketlerin kontrolünü sağlamaktadır. Bu sistemde sadece motor sinir bulunur. Bunlar organların hızlı ya da yavaş çalışmasını sağlarlar. Beyin bilinçli şekilde otonom sisteme hükmedemez. Fakat sistemi kontrol eder. Yani kalbin çalışmasına, bağırsakların kasılması ve gevşemesine beyne hükmederek müdahale edilemez. Otonom sinir sistemi organlara parasempatik ve sempatik denilen motor nöronlarını bağlar ve kontrolü sağlar. Sempatik sistem hücre gövdesi omuriliğin içindedir. Gövdeden çıkan sinir lifleri omuriliğin etrafında sempatik gangliyona girer, sinaps oluşturarak tekrar aksonla gideceği organa doğru ayrılır. Bunlar ter bezlerine, tükürük bezlerine, tüyleri dikleştiren kaslar, göz irisine kadar gider. Parasempatik sistemin gangliyonları siniri verdiği organın yanında olur. Sempatik sistemin lifleri gibi otonom çalışan organlara sinir lifi gönderir. Beyinden çıkan nervus vagus parasempatik sistemin bir parçasıdır. Otonom sistemin özellikleri ise;
- İstem dışı çalışan iç organların ve yapıların denetimini yapma
- Sadece motor nöronlarından oluşma
- Çapları küçük olduğu kadar, ileti hızları da azdır
- Pregangliyonik sinir hücreleri miyelinli, postgangliyonik sinir hücreleri miyelinsizdir.
- Nöronlar işlevlerini kaybederse, yapı çalışması durmaz, sadece bozukluklar olur
- Otonom sistem hedef organa, yapıya parasempatik ve sempatik olmak üzere zıt karakterli 2 sinir gönderir
Somatik sinir sistemi: Çevresel sinir sisteminin bu bölümü istemli faaliyetlerin yürütülmesini sağlar. Omurilikten ve beyinden çıkan sinir çiftlerinden oluşur. Duyu ve motor nöronlarını taşıyan sinir çiftlerinin bazısı duyu nöronlarını, bazısı motor nöronlarını, bazısı da her ikisini de taşır. Çapları büyük olan miyelinli nöronların iletim hızı da fazladır. Somatik sistemdeki nöronlar hasar görürü, işlev yapamaz hale gelirse, kasların görevleri yapması engellenir, kaslar körelir. Merkezi sinir sistemiyle hedef organ arasında tek sinir hücresi bulunur.